De historische Jezus
'Naar de bronnen van het Christendom'
Hoofdstuk 7 - De historische Jezus
© Jos Stollman 2010
Man uit Nazareth
We hebben de bronnen nauwkeurig onderzocht en zo een beeld gereconstrueerd dat de eerste volgelingen van Jezus gehad hebben. Zowel
Q1 als het evangelie van Thomas laten ons een Jezus zien die het best getypeerd kan worden als wijsheidsleraar of mystagoog. Uit de
visie van de joods-christelijke beweging der Ebionieten zien we ook dat Jezus als mens werd beschouwd, een doodgewone zoon van
Jozef en Maria. Het is ook waarschijnlijk dat hij inderdaad uit Nazareth afkomstig is, ofschoon sommige geleerden vermoeden dat die
naam later aan de plaats gegeven is, afgeleid van de Nazoreeërs. Waarschijnlijker lijkt dat de naam Nazareners of Nazoreeërs
afgeleid is van Nazareth. De koppeling van de geboorte aan Bethlehem heeft een diepere betekenis. Deze wordt ingegeven door de eis
dat de Messias uit het geslacht van David moest stammen die ook uit Bethlehem afkomstig was. Er is echter geen oud-testamentisch
argument om Jezus in Nazareth te plaatsen en de enige reden om hem daar te situeren die dan overblijft is dat hij daar werkelijk
woonde. Prachtig is overigens de wijze waarop de evangelisten Lucas en Mattheüs trachten Nazareth met Bethlehem te verbinden. Lucas
voert Jozef en Maria naar Bethlehem in het kader van de volkstelling onder Quirinius. Deze werd echter pas in het jaar 6 na Chr.
landvoogd van Syrië. Mattheüs draait het om, Jozef en Maria starten in Bethlehem maar moeten vluchten voor kindermoordenaar Herodes
de Grote (die in 4 voor Chr. overlijdt). Ze trekken naar Egypte en kunnen daarna niet terug naar Judea omdat Herodes' zoon
Archelaüs zijn vader opgevolgd is en dus de kust nog niet veilig is. Ze wijken dan uit naar Galilea en vestigen zich in Nazareth.
Tegenwoordig wordt alom aangenomen dat Jezus ergens rond 5 voor Christus geboren is. In de tijd dat de christelijke jaartelling
voor het eerst werd toegepast, in de zesde eeuw door de monnik Dionysius Exiguus, was het zicht op de historische Jezus allang
verdwenen.
Broer Jacobus
Over de gezinssamenstelling worden we door diverse, meest apokriefe, bronnen geïnformeerd. Afgezien van Jacobus die zijn broer
wordt genoemd, is er ook in verschillende geschriften sprake van de broeders en zusters van Jezus. Genoemde Jacobus is een van de
twee discipelen van Jezus met die naam. Om ze te onderscheiden zijn ze later Jacobus de Meerdere en Jacobus de Mindere genoemd.
Jacobus de Meerdere is broer van Johannes en zoon van Zebedeus en een van de intieme leerlingen van Jezus die bijvoorbeeld bij de
transsubstantiatie aanwezig was. Het is ook de Jacobus van de bedevaartsplaats Santiago de Compostela. Jacobus de Mindere is de
bedoelde broer van Jezus. Boeiend is in deze dat er onlangs in Jeruzalem een zandstenen schrijn zou zijn ontdekt met het opschrift
'Jacobus, zoon van Jozef, broer van Joshua'. Joshua of Jeshua is de Aramese versie van de naam Jezus. Pikant in dit verband is ook
het gegeven dat Jacobus gedood werd (in het jaar 62) op instigatie van een heethoofdige Saduceeër, die daarvoor ter verantwoording
werd geroepen door de Farizeeërs die hierin aan de kant van de Jezusbeweging stonden. De vijandigheid van Jezus in de richting van
de Farizeeërs zoals die in de canonieke evangeliën wordt verhaald, is zeker niet authentiek. Jezus was jood van geboorte en ook
jood bij zijn dood.
Sepphoris
Interessant voor de culturele context waarin Jezus opgroeide is het gegeven dat Nazareth op slechts vijf kilometer afstand van de
stad Sepphoris lag. Deze stad, ook wel 'Parel van Galilea' genoemd, lag op een bergtop aan de weg van Ptolemais (Acco) naar het
meer van Galilea. Na een opstand van de joden werd Sepphoris enkele jaren voor Christus gedeeltelijk verwoest door de Romeinse
generaal Varus. In de jaren daarna werd de stad weer herbouwd. Daar zijn zeker alle timmerlieden uit de hele omgeving bij betrokken
geweest en het is niet onwaarschijnlijk dat ook Jezus als (zoon van een) timmerman bij deze bouwactiviteiten betrokken is geweest.
Sepphoris was niet zo maar een gewone stad, zij was de hoofdstad van Galilea en het handelscentrum van de regio. De stad had in
Jezus' tijd al een rijke geschiedenis achter de rug. Volgens de Misjna (200 na Chr.) werd ze al in de tijd van Jozua versterkt. De
oudste vondsten in het huidige Zippori dateren van rond 500 voor Christus, vlak na de Babylonische ballingschap. Achtereenvolgens
valt de stad in handen van de Perzen, daarna van Alexander de Grote en vervolgens de Seleuciden. In 167 voor Christus komt de stad
weer onder joods gezag na de opstand onder Judas Maccabeüs die rebelleert tegen de Seleucidische heerser Antiochus IV. Ruim honderd
jaar later verovert de Romeinse veldheer Pompejus Palestina (63 voor Chr.), maar hij stelt in Sepphoris een joodse gouverneur aan.
Na de dood van Herodes de Grote die als gouverneur regeert van 37 tot 4 voor Christus, volgt een opstand tegen de Romeinen. Het
antwoord van de Romeinen is de al genoemde verwoesting door Varus. De stad wordt weer opgebouwd en onder Herodes Antipas verder
uitgebreid. Sepphoris blijft tot het jaar 20 de hoofdstad van Galilea wanneer de bestuurszetel wordt verplaatst naar Tiberias
(vernoemd naar keizer Tiberius). In 61 wordt Sepphoris opnieuw hoofdstad van Galilea. In al die jaren groeit de stad uit tot een
belangrijk ontmoetingscentrum van alle mogelijke denkrichtingen. Uiteraard is er de Grieks-Hellenistische invloed van de heersende
intellectuele klasse. Als we er vanuit gaan dat Jezus goed is opgeleid, dan heeft hij vast de Griekse taal gesproken naast zijn
waarschijnlijk Aramese moedertaal. In Sepphoris heeft hij gemakkelijk kennis kunnen maken met verschillende stromingen binnen het
Jodendom. In dit verband moet zeker melding gemaakt worden van de Hellenistisch geschoolde Joodse filosoof Philo van Alexandrië,
die in Jezus' tijd een grote invloed had in Joodse intellectuele kringen.
De handel die volop bloeit in het grote Romeinse rijk brengt echter ook invloeden van buiten de grenzen van de joodse invloedssfeer
naar deze stad op een steenworp van Nazareth. Welke ideeën er werden verkondigd op de pleinen en in de tempels blijft iets waarnaar
we zullen moeten blijven gissen, maar het is bekend dat er in 50 voor Christus al een groot boeddhistisch klooster in Alexandrië
gevestigd was en de landroute van India naar Egypte liep via Sepphoris. Het is geen vreemde veronderstelling dat de jonge Jezus in
deze bruisende stad veel ideeën heeft kunnen oppikken die tot ver buiten het jodendom van zijn tijd reikten.
De Essenen
Sommige onderzoekers stellen dat de groepering van de Nazoreeërs sterk verwant was of wellicht zelfs voortkwam uit de Essenen, een
beweging die vooral bekend is geworden uit de Dode Zee rollen en die een streng ascetisch en vegetarisch leven leidden. Het is
zeker mogelijk dat Jezus invloeden van de Esseense beweging heeft ondergaan, misschien zelfs eruit voortkomt. Ook Johannes de
Doper, door wie Jezus in de canonieke evangeliën wordt gedoopt, wordt door sommigen met de Nazoreeërs geassocieerd, maar ook
hierover kunnen we niets met enige zekerheid zeggen. Door veel christenen wordt de doop van Jezus door Johannes beschouwd als het
moment waarop hij zich zijn goddelijke roeping bewust wordt (het indalen van de christus-geest). In die zin zou je deze doop de
initiatie van Jezus in de mysterie-cultus van Johannes kunnen noemen, wellicht de inwijding in de 'sekte' der Nazoreeërs of
Essenen.
Boeiend in dit verband is ook dat de Essenen op hun beurt sterk beïnvloed zijn door de ideeën van Pythagoras. Deze Pythagoras die
wij vooral kennen van zijn beroemde stelling uit de meetkunde, verkondigde als belangrijkste leerstelling de 'agapè', de liefde
voor de medemens. Dit liefdebegrip waarvan vaak gesteld wordt dat het door Jezus geïntroduceerd is als leidraad voor het menselijk
handelen, kan hem dus zeer wel aangereikt zijn vanuit de Esseense beweging, het is in ieder geval geen nieuw element in de
christelijke leer.
Terug naar de Inhoud