Irenaeus van Lyon
'Naar de bronnen van het Christendom'
Hoofdstuk 11 - Irenaeus van Lyon
© Jos Stollman 2010
Leerling van Polycarpus
Vanaf 140 zien steeds meer geschriften het licht waarin ketterse ideeën worden bestreden. Omdat de overwinnaar uiteindelijk de
geschiedenis schrijft, is het logisch dat deze geschriften beter werden bewaard dan die van de verketterde groeperingen. Het
belangrijkste van deze pennevruchten, het lijvige werk 'Adversus haereses' ('tegen de ketterijen'), is van de hand van de man die
we kunnen beschouwen als de eerste grote theoloog en grondlegger van het latere orthodoxe christendom, Irenaeus van Lugdunum (het
latere Lyon). Hij werd geboren rond of iets vóór het jaar 140 in of nabij Smyrna (Klein-Azië, het huidige Izmir in Turkije) en
groeide op in het huis en onder de hoede van Polycarpus (zie afbeelding), een eerbiedwaardig persoon en toenmalig bisschop van Smyrna die zelfs door
zijn tegenstanders zeer werd gerespecteerd. Deze Polycarpus doordrong de jonge Irenaeus van zijn ideaal van één universele (=
katholieke) kerk. Hij was een Johannes-christen, hij zou zelfs leerling van deze discipel zijn geweest, en het evangelie van
Johannes (dat althans aan deze discipel werd toegeschreven) was derhalve de leidraad voor zijn visie op Jezus. Zijn leerling
Irenaeus nu nam de taak op zich om deze visie over het hele Romeinse Rijk te verbreiden.
Vier evangeliën
Irenaeus reisde van Smyrna naar Rome waar hij leerling was van Justinus Martyr, en later naar Gallië, waar hij eerst presbyter en
later (in 177) bisschop werd van Lugdunum (Lyon). In deze streken kwam hij in contact met Valentiniaanse ideeën, mede door zijn
jeugdvriend Florinus die aanhanger was geworden van Valentinus en diens leerling Ptolemaeus. Irenaeus keerde zich fel tegen deze in
zijn ogen ketterse sekte waarin een innerlijk christendom werd beleden en mensen beweerden rechtstreeks door de heilige geest te
worden geïnspireerd. Dit leidde volgens Irenaeus tot een ongecontroleerde stroom van dromen en visioenen waarin geen eenheid meer
te bespeuren viel.
Hij worstelde in die tijd sterk met de vraag: 'Hoe weten we het verschil tussen Gods woord en de woorden van
mensen?' Uit vrees voor een wildgroei aan ideeën en ook aan geschriften (in zijn tijd circuleerden vele 'geheime' teksten) poogde
hij helderheid en duidelijkheid te verschaffen over de rechte leer. Dit bracht hem tot de keuze en het propageren van vier
evangeliën die uiteindelijk maatgevend zouden worden voor de orthodoxe visie op Jezus. De bundeling van de verhalen van Marcus,
Mattheus en Lucas was een logische keuze, zij sluiten nauw op elkaar aan. Hij was echter één van de eersten die zich sterk maakte
voor het evangelie van Johannes, het evangelie dat zijn leermeester Polycarpus zo dierbaar was. Hij moest daartoe heel wat
weerstanden overwinnen want vanwege het sterk afwijkende karakter en de vele tegenstrijdigheden tussen enerzijds de verhalen van
Marcus, Mattheus en Lucas en anderzijds het relaas van Johannes, genoot dit laatste een slechte reputatie in het midden van de
tweede eeuw.
Irenaeus verdedigde de keuze van een vierde evangelie op grond van het bijzondere argument dat de kerk diende te rusten op vier
pijlers omdat er immers ook vier windstreken waren. Verder verwees hij naar de profeet Ezechiël die Gods troon had aanschouwd,
gedragen door vier schepselen (Ezechiël 1, 1-14). We vinden deze vier wezens ook terug in de Openbaring van Johannes (Openbaring 4)
en later worden ze door de traditie symbolisch vereenzelvigd met de vier evangelisten: Mattheus met een mens, Marcus met een leeuw,
Lucas met een stier en Johannes met een adelaar. Irenaeus distantieerde zich nadrukkelijk van alle andere, in zijn ogen door de duivel geïnspireerde, evangeliën. De door hem
verkozen vier bevatten de totale waarheid.
Tatianus en zijn Diatesseron
In dezelfde tijd koos Tatianus, een Syriër en evenals Irenaeus leerling van Justinus
Martyr, voor een andere benadering: hij voegde de vier evangelieverhalen samen tot één tekst (Diatesseron, zie afbeelding: een handschrift uit de negende eeuw). Quispel meent in latere
varianten van deze tekst overigens ook invloeden van het Thomas-evangelie op het spoor gekomen te zijn (zie zijn boek 'Het
evangelie van Thomas en de Nederlanden', 1971). Irenaeus voegde aan zijn keuze van de evangeliën nog de opmerking toe dat het
evangelie van Johannes het eerste en belangrijkste was omdat alleen deze laatste begrepen had wie Jezus werkelijk was: God in
mensengedaante.
De Canon Muratori
Naast de vier evangeliën gaf Irenaeus ook aan welke overige geschriften volgens hem de inspiratie van de Heilige Geest ademden. Op
deze wijze wilde hij aangeven waar de grenzen van de goddelijke inspiratie liggen. Zo ontstond voor het eerst een canon van teksten
die door de latere orthodoxe kerk werd overgenomen. De oudste ons bekende opsomming van deze canonische teksten, bestaande uit de
vier evangeliën, de Handelingen van de Apostelen en de apostelbrieven, de Canon Muratori genaamd, stamt uit het einde van de tweede
eeuw en werd op schrift gesteld nog tijdens het leven van Irenaeus.
Om de ware leer duidelijk af te grenzen van de ketterse gnostische ideeën formuleerde Irenaeus als eerste een aantal
geloofsstellingen die uiteindelijk zouden uitgroeien tot de geloofsbelijdenis zoals die werd bekrachtigd bij het concilie van Nicea
en die nog steeds als apostolische geloofsbelijdenis tijdens vieringen wordt uitgesproken. Zo werd de stelling van de gnostici dat
er een verderfelijke scheppergod (demiurg) die de aarde schiep, stond tegenover de liefdevolle en bevrijdende hemelse God, weerlegd
in de stelling 'Ik geloof in één God, schepper van hemel en aarde.'
Op deze wijze legde Irenaeus door zijn keuze van geschriften en expliciete formuleringen van geloofswaarheden een stevig fundament
waarop de orthodoxe christelijke kerk zou worden gegrondvest. Irenaeus stierf rond het jaar 200 en ruim een eeuw later werd zijn
leer uitgeroepen tot grondslag van het christendom. Hij wordt door de kerk dan ook beschouwd als een der belangrijkste kerkvaders
en uiteraard als een groot heilige.
Terug naar de Inhoud